Odpowiedzi na te pytania można znaleźć w najnowszym „Ocenie zasobów pomocy społecznej za 2019 r." przyjętym przez radnych województwa. Jest on nieocenionym źródłem informacji do tworzenia programów wsparcia i planowania przez samorządy działań pomocowych na kolejny rok.

– Ocena zasobów pomocy społecznej dokonywana jest co roku przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej. Nasi pracownicy przy pomocy specjalnego programu pozyskują dane z ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie i innych instytucji, które na co dzień zajmują się wsparciem mieszkańców Mazowsza będących w trudnej sytuacji życiowej – mówi Aleksander Kornatowski, p.o. dyrektora Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej. – Ocena jest dla samorządów lokalnych nie tylko materiałem ułatwiającym planowanie budżetu w zakresie polityki społecznej na kolejny rok, ale także ważnym źródłem wiedzy na temat zasobów i deficytów ich społeczności.

Dokument ułatwia gminom i powiatom przygotowanie i wytyczanie kierunków dalszego rozwoju działań pomocowych, aktywizujących oraz usług społecznych. Zebrane dane w ramach „Oceny zasobów pomocy społecznej w oparciu o sytuację społeczną i demograficzną województwa mazowieckiego za 2019 r." wykorzystywane są przy opracowywaniu Strategii Polityki Społecznej Województwa Mazowieckiego na lata 2021–2030, opracowywaniu strategii rozwiązywania problemów społecznych, jak i przygotowywaniu programów pomocowych przez gminy, powiaty i organizacje pozarządowe, jako źródło danych do przygotowania przyszłego regionalnego programu operacyjnego (RPO WM 2021-2027) oraz do diagnozy potrzeb w zakresie usług społecznych, niezbędnej do sformułowania koncepcji utworzenia centrów usług społecznych na terenie gmin.

Dane do sporządzenia dokumentu zostały zebrane przy pomocy jednolitego w skali całego kraju formularza umieszczonego w systemie informatycznym Centralnej Aplikacji Statystycznej Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej i uzupełnione danymi z Głównego Urzędu Statystycznego, Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Warszawie i Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie. „Ocena zasobów pomocy społecznej" zawiera dane liczbowe opisujące: demografię, rynek pracy, osoby korzystające z pomocy społecznej, wybrane usługi świadczone w ramach aktywnej integracji i systemu wsparcia rodziny, instytucje pomocy społecznej, koszty prowadzenia i utrzymania zasobów pomocy społecznej oraz aktywność projektowo-konkursową jednostek organizacyjnych pomocy społecznej na Mazowszu.

– Mimo że ocena dotyczy działań podejmowanych w 2019 r., uwzględniliśmy w niej również tegoroczną sytuację epidemiczną, by na bazie tych doświadczeń stworzyć rekomendacje adekwatne do realiów. Nikt z nas dziś nie wie, jak będzie się rozwijać sytuacja społeczno-gospodarcza w związku z epidemią, ale już dziś musimy przyjąć, że odbije się ona na dochodach gospodarstw domowych i może poszerzyć sferę ubóstwa – dodaje Mariusz Budziszewski, zastępca dyrektora Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej.

Podobnie jak w roku ubiegłym dokument opisujący mazowiecką pomoc społeczną za 2019 r. został przedstawiony z podziałem na dwie odrębne jednostki statystyczne – region mazowiecki regionalny i region warszawski stołeczny. Materiał badawczy został w tym roku uzupełniony o informację o zainteresowaniu mazowieckich gmin utworzeniem nowych jednostek – centrum usług społecznych.

Jest nas więcej, ale się starzejemy

ojewództwo mazowieckie, które liczyło w 2019 r. 5,42 mln mieszkańców, z roku na rok zaludnia się – zarówno w wyniku ruchu migracyjnego, jak też ruchu naturalnego. Mimo że na przestrzeni lat 2010-2019 widać wyraźnie dodatni przyrost naturalny, to w ubiegłym roku osiągnął on znacznie niższy poziom niż wcześniej – w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców przybyły ponad 3 osoby. Z analizy przestrzennego rozkładu przyrostu naturalnego wynika, że powiaty z dodatnim przyrostem koncentrują się głównie w centralnej części województwa (regionie stołecznym warszawskim) oraz w bezpośrednim otoczeniu trzech miast na prawach powiatu – Ostrołęki, Radomia i Siedlec.

Według prognozy ludności na lata 2014-2050 opracowanej przez GUS, populacja Mazowsza będzie stale wzrastała i wzrost utrzyma się jeszcze przez najbliższe 10 lat, a następnie liczba ludności zacznie spadać (w 2050 r. osiągnie wg prognoz 5,3 mln osób). Jednocześnie rosnąć będzie wskaźnik starości demograficznej (w 2010 r. wskaźnik starości wynosił 14,4 proc. i w ciągu dziewięciu lat zwiększył się do 18,1 proc.). Jednocześnie przewiduje się wzrost liczby mieszkańców w obszarze metropolitalnym Warszawy i strefach podmiejskich dużych miast, przy jednoczesnym odpływie ludności z miast subregionalnych i powiatów usytuowanych na krańcach województwa. Oznacza to m.in. przyrost jednoosobowych gospodarstw domowych (głównie samotnych lub owdowiałych kobiet).

Coraz bardziej zauważalne na Mazowszu jest pogorszenie się stanu zdrowia psychicznego mieszkańców. Na podstawie wyników badań ocenia się odsetek mieszkańców Mazowsza doświadczających zaburzeń psychicznych przynajmniej jeden raz w życiu na 21,4 proc. Problem ten dotyka coraz częściej dzieci i młodzież do 18 r.ż., a także osoby starsze i samotne.

Już więc wiadomo, że potrzebne jest zintensyfikowanie działań na rzecz osób starszych, które pozwolą zwiększyć ich samodzielność i przeciwdziałać zagrożeniu marginalizacją społeczną. Potrzebne są więc inicjatywy edukacyjne, promocyjne, ale też system ulg i dopłat dla seniorów, uwzględniające doświadczenia samorządów z okresu występowania pandemii COVID-19. Wśród rekomendacji wymienia się również unowocześnianie środowiskowych usług opiekuńczych dla osób starszych, chorych i osób z niepełnosprawnościami przy wsparciu nowoczesnych technik teleinformatycznych (teleopieka, telemedycyna), a także przy wsparciu z budżetu państwa specjalistycznych usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi

Utrzymuje się – trwający od siedmiu lat – trend zmniejszania się liczby osób i rodzin korzystających z pomocy w skali całego Mazowsza. W 2019 r. liczba osób objętych pomocą społeczną w porównaniu do 2017 r. zmniejszyła się o 3,53 proc., a w stosunku do 2015 r. o 11,54 proc. Nadal najczęściej występującymi przyczynami trudnej sytuacji życiowej osób i rodzin, a jednocześnie powodami ubiegania się o pomoc społeczną były ubóstwo, długotrwała lub ciężka choroba, niepełnosprawność oraz bezrobocie. Przy czym widać różnicę między dwoma częściami województwa – w regionie mazowieckim regionalnym – hierarchia przyczyn sięgania po wsparcie jest mniej więcej taka, jak dla całego Mazowsza, a w regionie stołecznym warszawskim – najpowszechniejszym problemem jest długotrwała lub ciężka choroba. Wśród kolejnych problemów wymienia się: ubóstwo, niepełnosprawność, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego.

Na co należy w przyszłości położyć nacisk? Rozwiązaniem jest m.in. promocja wśród społeczności lokalnych idei tworzenia podmiotów ekonomii społecznej, by zaktywizować osoby bezrobotne, niepełnosprawne, wykluczone. To pozwoli wrócić im na rynek pracy.

Nadal konieczne jest wsparcie ponadlokalnych systemów pozyskiwania, magazynowania i dystrybucji żywności dla organizacji pozarządowych i innych podmiotów działających na rzecz osób ubogich i zagrożonych wykluczeniem społecznym, zwłaszcza w obliczu społecznych skutków pandemii. Konieczne jest też wciąż dążenie do tego, by ośrodki pomocy społecznej rozdzieliły dwa typy działań: prowadzenia pracy socjalnej od świadczeń finansowych. W ten sposób wzmocni się pozycję pracy socjalnej z osobami i rodzinami wymagającymi wsparcia.

Oczywiście, niezbędne jest zwiększenie w budżetach gmin i powiatów środków finansowych na pomoc społeczną zgodnie ze zmianami zachodzącymi w zakresie powodów udzielania pomocy społecznej w gminach województwa.

Nie ma sprawnie działającej pomocy społecznej bez docenionej i szkolonej na bieżąco kadry. Potrzebne jest więc właściwe wynagradzanie tych pracowników, ale też promowanie i rozwijanie zatrudnienia subsydiowanego i staży oraz idei wolontariatu przez współpracę z organizacjami pozarządowymi i centrami wolontariatu w powiatach.

Również działania w obszarze pieczy zastępczej wymagają dalszej deinstytucjonalizacji w opiece nad dziećmi – rozwój rodzinnych form pomocy świadczonych lokalnie i przy wsparciu placówek opiekuńczo-wychowawczych, w szczególności rodzinnych domów dziecka. Biorąc pod uwagę problemy dotyczące dzieci objętych pieczą zastępcza, potrzebne jest poradnictwo diagnostyczno-konsultacyjnego dla dzieci z zaburzeniami FAS i FASD, ale też dla rodzin adopcyjnych i zastępczych. Niezbędny jest również rozwój profilaktyki i edukacji społecznej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, w tym wsparcie funkcjonowania Zespołów Interdyscyplinarnych ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. Można to osiągnąć przez stworzenie w gminach metodyki pracy tych zespołów. Dodatkowo wśród rekomendacji wskazywane jest jeszcze upowszechnianie – przez kampanie społeczne – asysty rodzinnej i asysty dla osób z niepełnosprawnościami i ich rodzin wśród mieszkańców Mazowsza.

„Ocena zasobów pomocy społecznej w oparciu o sytuację społeczną i demograficzną województwa mazowieckiego za 2019 r." dostępna jest na stronach: http://mcps.com.pl/informacje-prasowe/jak-mazowieckie-gminy-i-powiaty-radza-sobie-z-rozwiazywaniem-problemow-spolecznych-najnowsza-ocena-zasobow-pomocy-spolecznej/ oraz http://mcps.com.pl/badania-spoleczne/ocena-zasobow-pomocy-spolecznej/ lub https://www.mazovia.pl/samorzad/sejmik/uchwaly-sejmiku/uchwala,4124,9220.html

Ocena zasobów pomocy społecznej jest ustawowym zadaniem własnym samorządu województwa realizowanym na podstawie art. 21 pkt 8 ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. (Dz. U. z 2019 r. poz. 1507, z późn. zm.). Artykuł ten mówi, że do zadań samorządu województwa należy sporządzanie oceny, o której mowa w art. 16a, na podstawie ocen sporządzonych przez gminy i powiaty z obszaru województwa, uwzględniającej kwestie i problemy społeczne wynikające z przyjętej strategii wraz z projektami, o których mowa w pkt. 3 i przekazanie ich właściwemu wojewodzie do dnia 31 lipca każdego roku. Tryb, sposób i obowiązujące terminy dotyczące oceny zasobów określa, art. 16a ww. ustawy. Zgodnie z tym artykułem organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego przedstawia co roku, do dnia 30 kwietnia, odpowiednio radzie gminy, radzie powiatu, a do dnia 30 czerwca sejmikowi województwa, ocenę zasobów pomocy społecznej wraz z rekomendacjami, która jest podstawą do planowania budżetu na rok następny.